„Tollar ESB eru ekki fordæmisgefandi“

Evrópusambandið hefur samþykkt þriggja ára verndarráðstafanir á tiltekna kísilmálma sem ná til Íslands og Noregs þótt báðar þjóðirnar séu aðilar að EES og iðnaðurinn starfi eftir sama regluverki og innan ESB. ^[4] Í tilkynningu ESB er vísað til 112. gr. EES-samningsins, öryggisákvæðis sem heimilar samningsaðilum að grípa til bráðabirgðaaðgerða ef alvarlegir efnahagslegir, félagslegir eða umhverfislegir erfiðleikar skapast eða það stefnir í slíkar truflanir. Í öðrum verndarráðstöfunum ESB, til dæmis á stáli árið 2018, ^[5] hafa EES-ríkin hins vegar verið sérstaklega undanþegin tollum á grundvelli náinna tengsla og jafnræðis á innri markaði, svo í framkvæmd er um að ræða breytingu á afstöðu gagnvart Íslandi og Noregi með þessum aðgerðum.

Forsætisráðherra Íslands hefur sagt frá því að Ursula von der Leyen hafi í símtali „staðfest“ að verndaraðgerðirnar væru „sértækt tilvik“ og „ekki fordæmisgefandi“ og að ákvörðunin snerist „ekki um EES-samninginn,“ og lagði áherslu á að EES yrði áfram kjölfestusamningur í efnahagsstefnu Íslands. ^[1] Á sama tíma hafa forsætisráðherra og utanríkisráðherra ítrekað að ákvörðunin sé ekki í samræmi við texta og anda EES-samningsins og að Ísland muni beita sér gegn ákvörðuninni á vettvangi EES. ^[3] Um er að ræða nýmæli, enda voru EES-ríkin sérstaklega undanþegin verndarráðstöfunum árið 2018 þegar ESB setti sambærilega tolla. ^[5] Hér er því verið að beita úrræði gegn aðildarríkjum EES-samningsins þvert á framkvæmd áður fyrr. Það eitt og sér er pólitískt og stjórnsýslulegt fordæmi, hvort sem ESB kýs að kalla það því nafni eða ekki.

Viðbrögð bæði Norðmanna og Íslendinga hafa verið á þann veg að hér „hrikti í stoðum EES-samstarfsins.“ ^[6] Jafnframt segir Christian Justnes, formaður Fellesforbundet, að „þegar Noregi og Íslandi er haldið utan við hluta innri markaðar ESB, samtímis því sem okkar iðnaður lýtur sömu reglum og ber sama kostnað og iðnaðurinn innan ESB, er það áskorun gagnvart EES-samningnum sem skapar óþarfa óvissu um hvar við höfum ESB næstu árin.“ Þá heldur hann áfram og segir jafnframt að „þessi aðgerð getur orðið til þess að veikja tengsl Noregs og Íslands við Evrópu.“ ^[7] Að lokum segir Diljá Mist Einarsdóttir, stödd í Brussel þann 20. nóvember, að „auðvitað hvílir þetta mest á Norðmönnum og Íslendingum en Liechtenstein er líka að hafa áhyggjur af fordæminu.“ ^[8] Af viðbrögðum að dæma er því ástæða til að taka söguskýringu framkvæmdastjórnar ESB með fyrirvara.

Umræðan

• Mbl.is: „Ríkisstjórnin á ekki að blekkja þjóðina“

  „Það dugar því miður ekki að segja að þetta snúist ekki um EES og verði ekki fordæmisgefandi. Þetta er brot á grundvallarreglum EES og allt sem gert er skapar fordæmi. Ríkisstjórnin á ekki að blekkja þjóðina.“

• Mbl.is: „Funda með Þorgerði Katrínu í næstu viku“

  „Ef Evrópusambandið vill beita sambærilegum aðgerðum í framtíðinni myndi ég segja að þetta styrki málstað þeirra og þess vegna erum við að draga þetta í efa og ég er því ósammála Ursulu von der Leyen um að það sé ekkert fordæmi í málinu.“

• Vísir.is: „Við lofum að gera þetta ekki aftur“

  „Fordæmið er til staðar hvað sem hún segir. Spurningin er einungis hvort því verði fylgt í framtíðinni.“

• RÚV: „Knúðu fram yfirlýsingar um samstöðu við EES-ríkin“

  „Utanríkisráðherrum Noregs og Íslands, þeim Espen Barth Eide og Þorgerði Katrínu Gunnarsdóttur, tókst að fá Valdis Dombrovskis, framkvæmdastjóra hjá Evrópusambandinu, til að lýsa því opinberlega yfir að ákvörðun ESB um verndartolla vegna kísiljárns væri „undantekningartilfelli“.“

• Morgunblaðið, laugardagur 22. nóvember 2025, 2. bls.: „Tollarnir skaða samskiptin við ESB“

  „Við höldum ekki áfram eins og ekkert hafi í skorist. Það eru mjög skýr skilaboð af hálfu íslenskra stjórnvalda að þetta hafi skaðað samskipti okkar. Ég held að það liggi alveg fyrir.“

• Sprengisandur: „Deilt um afleiðingar verndatolla ESB á kísiljárn“

  „Ég held að alltaf þegar menn þurfa að taka fram að eitthvað sé ekki fordæmisgefandi þá er það út af því að það er það.“

• Mbl.is: „Ursula von der Leyen er ekki dómstóll“

  „Forseti framkvæmdastjórnar ESB, Ursula von der Leyen, er ekki dómstóll. Ursula er ekki sameiginlega EES-nefndin og Ursula er ekki löggjafi í EES-rétti.“

• Mbl.is: „Ursula von der Leyen er ekki dómstóll“

  „Við viljum halda honum [EES-samningnum] virkum og þó að við séum ósátt við þetta erum við ekki með þá óskhyggju að þetta muni leiða til frekari neikvæðra afleiðinga. Við þurfum að standa saman hér inni um EES-samninginn.“

• Sprengisandur: „Forsætisráðherra varð fyrir miklum vonbrigðum með verndartolla ESB“

  „Við fengum þau skilaboð [...], ég hef fengið persónuleg skilaboð, ég trúi þeim. [...] Samskipti leiðtoga á milli, þau hafa eitthvað að segja.“ Um loforð Ursulu von der Leyen um að ekki væri um fordæmisgefandi aðgerðir að ræða.